معماری حیرت‌انگیز بازار تبریز را از دست ندهید!

سلام نو _ سرویس گردشگری: بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی-جنوبی و شرقی-غربی تشکیل شده است. عرض بازار بین 4 تا 5 و بلندی سقف آن بین 5 تا 6 متر است. سقف راسته‌ها با گنبدهای ضربی و آجری شکل ساخته شده‌اند که با آب و هوای سرد تبریز تناسب بسیار خوبی دارد. در بالای این سقف‌ها روزنه‌هایی به چشم می‌خورد که نور از درون آنها وارد محیط بازار می‌شود و شرایط روشنایی یکسانی را در فضا ایجاد می‌کند. این روزنه‌ها همچنین برای تهویه هوای بازار نیز مناسبند. زمانی که معماری بازار تبریز را مورد بررسی قرار می‌دهیم متوجه می‌شویم که کل بازار به صورت مدون به وجود نیامده بلکه معماران و طراحان به مرور بخش‌هایی را به آن اضافه کرده‌اند.

درباره بازار تبریز

یکی از برجسته ترین نقاط سفر هر کسی به شهر تبریز گشت و گذار در بازار آن است. بازار تبریز یک کیلومتر مربع مساحت دارد و بزرگ ترین بازار سرپوشیده جهان است. یکی از زیباترین بازارهای ایران که در میراث تاریخی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده است.

بازار در زمان جاده ابریشم از اهمیت تجاری بالایی برخوردار بود و پس از آن در زمان پادشاهی صفویان رونق گرفت. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد اما طولی نکشید که توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شد. در بازار مدرسه، مسجد و کاروان سراهای تاریخی زیادی وجود دارد که با نماهای آجری و گنبد ها و طاق های زیبا ساخته شده اند و بر جذابیت های آن افزوده اند.

مرمت بازار بزرگ تبریز و ثبت آن در میراث جهانی یونسکو این فرصت را برای این سازه تاریخی به وجود آورد تا توجه معماران و مهندسان را به خود جلب کند و بررسی های متعددی روی مرمت آن انجام دهند. از جمله این بررسی ها می توان به مطالعه "بنیاد معماری آقاخان" بر روی بازسازی بازار اشاره کرد. مساله ای که سبب شد بازار تبریز، سبک متفاوت مرمت آن و دخالت دادن کسبه در فرایند بازسازی مورد توجه این بنیاد قرار گیرد و جایزه 200 هزار دلاری آقاخان را برای "سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی" به عنوان متولی این کار به ارمغان بیاورد.

معماری متحیرکننده بازار تبریز

بازار تبریز به‌گونه‌ای ساخته شده که بخش بیرونی آن در هماهنگی با بافت شهری است و به بناهای معمولی شباهت دارد. علاوه بر این، اهمیت بازار تبریز فقط به وسعت آن مربوط نمی‌شود و از نظر تسلط معماران در استفاده از آجر و سفال‌های آجری اهمیت دارد که باعث ایجاد فضاهای متنوعی شده است. یکی از ویژگی‌های جالب این بازار، دریچه‌های موجود در مرکز طاق‌های آن است که امکان خروج هوای گرم را میسر می‌کنند؛ ضمن اینکه در بخش‌هایی از بازار هیچ دریچه‌ای تعبیه نشده است تا باعث وقوع کوران نشود. دیوارهای ضخیم این سازه نیز موجب حفظ حرارت در زمستان می‌شوند.

تیمچه‌ها: تیمچه‌های بازار به فروش یک کالای خاص اختصاص دارند و قیمت کالاهای آن گران‌تر است. به‌عنوان مثال برای کفاشان، پارچه فروشان، چینی فروشان، میوه فروشان، کلاهدوزان، مسگران، حلاجان و غیره فضایی جداگانه در نظر گرفته شده است. تیمچه مظفریه به عرضه فرش‌های نفیس، تیمچه امیر به فروش طلا و جواهرات و تیمچه کلاهدوزان به ارائه کلاه‌های پشمی آذری اختصاص دارد.

این تیمچه‌ها با وجود شباهت‌هایی که از لحاظ تعداد اضلاع و کادربندی دارند، الگوی ساخت‌شان متفاوت است و مثلا تیمچه‌هایی که فرم طولی دارند، پراکندگی نورگیرها در آن‌ها باعث شکل‌گیری ریتمی از نور و تاریکی می‌شود. تیمچه‌ها سقفی گنبدی و آجرکاری‌شده دارند و درهای ورودی آن‌ها روزها باز و با فرارسیدن شب و همین طور ایام تعطیل، بسته می‌شوند.

اغلب سراها و تیمچه‌ها در سه طبقه‌ ساخته شده‌اند که طبقه پایینی برای نگهداری کالا یا انبار است، طبقه دوم به‌عنوان محل کار و تجارت‌خانه کاربرد دارد و طبقه سوم برای استراحت استفاده می‌شود.

راسته‌ها: راسته‌های اصلی از طریق راسته‌های فرعی به یکدیگر وصل شده‌ که تیمچه‌ها و سراها در حدفاصل بین آن‌ها بنا شده‌اند. در محل تقاطع راسته‌ها، سه‌راهی‌ و چهارراهی‌هایی وجود دارد که با طاق‌های گنبدی آجری تزیین شده است. راسته‌های بازار، معابر عمومی مسقف و فاقد در ورودی هستند که مهم‌ترین راسته‌های بازار تبریز شامل راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، بازار یمنی دوز، بازار ابوالحسن، بازار دله زن بزرگ و کوچک می‌شود.

با توجه به بارندگی و برودت هوای تبریز، راسته‌های بازار را به‌صورت سرپوشیده ساخته‌اند. علاوه بر این، بلندی سقف آن به پنج تا ۶ متر می‌رسد که نسبت به بازارهای نقاط گرمسیری ایران، سقف کوتاه‌تری دارند تا گرما را حفظ کنند. هنگام قدم‌زدن در این بازار می‌بینید که راسته‌ها دارای عرضی حدود چهار تا پنج متر بوده و در راستای شمالی-جنوبی هستند.

کاروان‌سراها: کاروان‌سراهای متعددی در بازار تبریز وجود دارد، از کاروانسرای بزرگ امیر تا کاروانسرای حاج ابوالحسن و کاروانسرای حاج میرزا محمد که در روزگار خود پررونق بودند. این سازه‌ها شامل محوطه‌ای برای تخلیه کالاها و بار چهارپایان، اتاق‌ها، حجره و انبارها می‌شوند. حیاط کاروان‌سراها به‌عنوان تنفس‌گاه بازار بوده است و از طریق دریچه‌های بالای گنبد بازار، اکسیژن و هوای تازه را وارد بازار می‌کردند.

سراها: سراهای مهم و معروفی مانند سرای گرجی‌لر، سرای میرزا مهدی، سرای خان، سرای حاج محمدقلی، سرای امیر، سرای امید و سرای کچه‌چی‌لر در بازار تبریز وجود دارد که شامل واحدهای کوچک با حیاط روباز می‌شوند و در گذشته کالاها در محوطه آن تخلیه می‌شد.

دالان‌ها: دالان‌های بازار تبریز از دالان خونی (قانلی دالان) گرفته تا دالان میرزا محمد، دالان میرزا مهدی و غیره، سراها، کاروان‌سراها و تیمچه‌ها را به بازار اصلی متصل می‌کنند و اغلب نام آن‌ها از روی تیمچه‌ها و سراهای وابسته گرفته شده است.

مدارس و مساجد: بازار تبریز علاوه بر ۱۲ مدرسه علوم دینی، حدود ۳۰ مسجد تاریخی نظیر مسجد جامع، مسجد حجت‌الاسلام، مسجد مفید آقا و مسجد مقبره دارد که مزین به ستون‌های سنگی، گنبدهای ضربی و مقرنس‌کاری هستند.

گرمابه‌ها: حمام خان، حمام قاضی، حمام میرزا مهدی و حمام نوبر از جمله گرمابه‌های بازار تبریز هستند که به‌لحاظ معماری و قدمت تاریخی اهمیت دارند.