تهران شهر بی‌چنار؛ روایتی از انقراض چنارهای تهران

سلام نو – محمدعلی صف‌آرا: از نقاشی‌ها قدیمی تا عکس‌های همین چند سالِ پیش تهران هر جا که نگاه کنید اثری از چنارهای برافراشته، سایه ساز و سر سبز به چشم می‌خورد. چنارهایی که از کوچه پس کوچه‌ها تا ارگ سلطنتی قاجار همه جا سایه‌بان و سایه‌ساز پایتخت ایران بودند.

ماجرای چنارهای تهران برای امروز و دیروز نیست و قدمتی دیرین دارد، قدمتی که با تاریخ و تقدس گره خورده است. چنارِ خونبارِ محله پاچنار و چنارِ عباسعلی یا پنجعلی که در ارگ سلطنتی تهران بود از جمله چنارهای مشهور و مقدس تهران بودند.

روایت سینه به سینه است که در محله پاچنار،‌ در منطقه‌ای که بازار تهران قرار دارد و در کنار بقعه امام‌زاده سیدولی،‌ چناری بود که وقتی پوستش را می‌بریدند مایعی سرخ رنگ از آن بیرون می‌زد. اسم این چنار را گذاشته بودند چنار خون‌بار و نام محله پاچنار را هم از آن گرفته‌اند، محله‌ای که که در اطراف این چنار توسعه پیدا کرد.

چنار عباسعلی،‌ یا چنار پنجعلی، که در ارگ سلطنتی تهران قرار داشت هم مثل هفت‌چنار، از چنارهای مقدس تهران بوده است که به ابتکار ناصرالدین شاه، تبدیل به زیارتگاه شد.

اما قدمت چنارهای تهران به پیش از دوران قاجار باز می‌گردد، به آن زمان که تهران دهی کوچک و بد آب و هوا بود که هوایی گرم داشت و تنها سایه‌ی چنارها و آب با کیفیت آن بود که این ده کوچک را قابل تحمل می‌کرد.

پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی که در دوران صفویه گذرش به تهران افتاده درباره چنارهای تهرانی می‌گوید:

خیابان‌ها پر از چنار است که همه پربرگ و قطور و زیبا هستند و باید بگویم که در تمام مدت عمر خود هیچ‌وقت این تعداد چنار تنومند زیبا ندیده ام. تنه این درختان به‌اندازه‌ای قطور است که اگر دو مرد دست در دست یکدیگر دهند، باز هم نمی‌توانند یکی از آن‌ها را در بغل بگیرند و من باید واقعاً تهران را شهر چنار بنامم.

برای همین است که این جهانگرد خوش ذوق ایتالیایی در وصف تهران و چنارهایش می‌گوید: اگر استانبول شهر سروهاست، تهران را باید شهر چنارها خواند.

امروز مشهورترین نماد چنار در تهران خیابان بُلند و زیبای ولیعصر است. چنارهایی که در زمان احداث این خیابان و در سال ۱۳۰۰ ریشه دارند. عبدالله مستوفی در توصیف روزهای اول این چنارستان زیبا می‌نویسد: در فاصله هر دو متر یک چنار کاشتند و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ گذاشتند تا خیابان را آباد کنند.

با این همه در این سال‌ها چنارهای تهران نه تنها مورد بی‌مهری قرار گرفته‌اند، بلکه به صورت پیدا و پنهان قطع شدند و اراده‌ای بر انقراض آنان بوده است. حالا کار به جایی رسیده که برخی کارشناسان می‌گویند چنار به دلیل عدم تطابق با شرایط دمایی فعلی تهران، پیشنهادات کمتری برای کاشت دارد. چنارستان ایران اکنون برای کاشت چنار مناسب نیست.

در سال‌های اخیر تنها قطع و قلع و قمع چنارها است که آن‌ها را به اخبار می‌آورد. شهرداری هر از گاهی چنارهای خیابان‌های مختلف را قطع می‌کند گاهی هم سری به چنارهای ولیعصر می‌زند. با وجود وعده‌های مختلف شهرداران مختلف تهران برای حفاظت از چنارهای ولیعصر تا کنون نه تنها هیچ اتفاقی مثبتی در راه حفاظت از این چنارها رخ نداده، بلکه به شیوه‌های مختلف به آن‌های آسیب زده شده است.

نوارهای حامیان محیط زیست یا چنار کاری‌های گاه‌وبی‌گاه مردم و شهرداری دیگر چندان موثر نیست. چنارها در تهران پا نمی‌گیرند و قطور نمی‌شوند. دیگر چنار نیست که تنه‌اش اندازه فاصله دو مرد باشد. کم‌آبی، هوای گرم، هوای آلوده و بی‌توجهی مسئولین باعث شده تا چنارستان تهران دیگر چنار نداشته باشد.

به نظر می‌رسد سنت چنار کاری شاهان قاجار که توسط پهلوی نیز ادامه داشت اندک اندک به پایان راه رسیده است. باید تلخی را پذیرفت و فکری کرد که تهران بی‌چنار حداقل بی‌درخت نشود.